Atanazy Raczyński, Dziennik, tom II: Dziennik 1831-1866

Dziennik Atanazego Raczyńskiego (1788–1874) z lat 1808–1866, po raz pierwszy publikowany w tak obszernym wyborze, w polskim przekładzie i w krytycznym opracowaniu, należy do najobszerniejszych, najbardziej znaczących, a zarazem najmniej znanych przykładów polskiej diarystyki XIX wieku. Stanowi on nieocenione źródło dla badaczy świadomości politycznej i narodowej polskich elit arystokratycznych w przełomowym okresie między epoką ancien régime’u i nowoczesnością. Zawartość dziennika odzwierciedla w sposób sugestywny żywot autora, jego myślenie o świecie, a także kontekst jego życia: arystokraty osadzonego w środowisku polskim i prusko-niemieckim, polityka, dyplomaty, namiętnego komentatora europejskiej polityki, kolekcjonera, wpływowego krytyka i historyka sztuki niemieckiej i europejskiej. Biografia Raczyńskiego, znakomicie udokumentowana w Dzienniku, jest tu szczególna i przykładowa: monarchisty i konserwatysty, osobistości funkcjonującej w napięciu między lojalnością narodową i rozchodzącą się nią wizją aktualnej polityki i polityczno-społecznym światopoglądem, między pamięcią o dawnej Rzeczpospolitej, obserwacją nieudanych prób jej odrodzenia i wpisywaniem się w rzeczywistość Królestwa Pruskiego. Obok polityczno- i społeczno-historycznego wymiaru dokumentu można w nim odnaleźć walory w diarystyce polskiej nieomal wyjątkowe – m.in. szczerość Raczyńskiego w wyznaniach o sobie i bezwzględność w relacjach i niedyskrecjach o innych. W rezultacie Dziennik oddaje znakomicie obraz środowiska, w jakim się autor obracał, obraz zarówno fasadowych, jak i za fasadą ukrywających się obyczajów.