Czemu ten nasz chłop ciemny...

Celem opracowania jest rekonstrukcja publicznej debaty na temat oświaty ludowej oraz czytelnictwa chłopów w zaborze rosyjskim. Dotyczy ono głównie okresu 1864??–1905. Jednak aby pokazać genezę dyskusji i wyodrębnić te wątki, które stanowiły jej trwały element, cofnięto się do ostatniej ćwierci XVIII w., kiedy to zaczęły się pojawiać pierwsze wypowiedzi dotyczące badanych problemów. Analizą objęto wypowiedzi publicystów z tych środowisk, które problemami wsi interesowały się najbardziej, bądź to ze względu na codzienne bliskie kontakty z jej mieszkańcami (ziemianie, przedstawiciele Kościoła), bądź ze względów czysto ideowych (pozytywiści, narodowcy). Specyficzne miejsce w tym gronie zajmowała „Rola” Jana Jeleńskiego ze swoim programem konserwatywno-klerykalnym i antysemickim. Podstawowym źródłem, które wykorzystano, była dziewiętnastowieczna prasa: 759 roczników 39 czasopism i dzienników, a także ówczesne opracowania poświęcone aktualnym zagadnieniom społecznym. Niewątpliwie opisane spory rzadko przynosiły wymierne efekty. Zarówno konserwatywne, jak postępowe projekty dotyczące cywilizacyjnych i kulturowych zmian na wsi nie mogły zostać wówczas w pełni zrealizowane, stanowiły jednak ważne źródło inspiracji dla następców, którzy zyskali możliwość legalnego działania po rewolucji 1905 r.