Pola. Ukryte życie Apolonii Machczyńskiej-Świątek

Czy można dotrzeć do korzeni tak głęboko, że na powierzchni nie zostały już prawie żadne ślady? Czy można poskładać na nowo rodzinną i zbiorową historię? Śmierć Apolonii Machczyńskiej-Świątek stała się częścią narodowego mitu. Rozstrzelana przez nazistów za ukrywanie Żydów, opisana w reportażu, w historii przeniesionej na deski teatru o jej życiu miał zdecydować rzekomy wybór ojca: zginie on albo córka. Ale publiczna opowieść o śmierci Poli nie oddaje prawdy. Ani o jej ostatnich godzinach, ani o życiu okrytym rodzinnym milczeniem, będącym wyrwą w przekazie pokoleń. Wnuczka Poli, pisarka Grażyna Plebanek, która o istnieniu babki dowiedziała się dopiero, gdy miała dziesięć lat, próbuje po dekadach zrekonstruować ten tajemniczy życiorys. Poszukiwania niespodziewanie łączą ją z rodziną, którą rozdzieliły wydarzenia z 1943 roku. Tam, gdzie faktów nie da się wiernie odzwierciedlić, autobiograficzny reportaż uzupełnia powieściowa narracja. Literacka wyobraźnia pomaga zbliżyć się do babci, inspirującej kobiety żyjącej na Plebankach, na przecięciu dwóch światów, której zabrakło w krajobrazie rodzinnego przekazu. Biografia Poli napisana przez jej wnuczkę nie tylko odkrywa na nowo bohaterkę opowieści o naszej historii, ale też przenosi nas do źródeł własnej pamięci. „Jak przystało na wspaniałą opowiadaczkę, Grażyna Plebanek z lekkością i niezwykle sugestywnie tka swoją opowieść, pamiętając, że historia jej babci należy przede wszystkim do niej samej. Ta piękna książka to dowód na to, że przywrócenie pamięci wymaga gotowości na przyjęcie prawdy.” JOANNA KUCIEL-FRYDRYSZAK, autorka książki Chłopki. Opowieść o naszych babkach „Pola” Grażyny Plebanek jest pasjonującym zapisem wywoływania z pamięci rodzinnej i z odnalezionych dokumentów „wizerunku” jej babki Apolonii Machczyńskiej (1911–1943). Autorka pisze: „Jej historia jest szersza niż powieść, reportaż, sztuka czy film. Trwa, nie kończy się”. A więc forma totalna, zbliżona do sylwiczności, o czasowych przestawkach, nieciągłościach, odwołaniach do dokumentów, ale też poetyki snu, do scen podsuniętych przez wyobraźnię. Forma ta posłużyła Autorce jako wzorzec kulturowego samoopisu, literackiej samokreacji. Plebanek „wymyśla Polę”, „wsłuchuje się w siebie”, deklaruje: „Jestem jej wnuczką”. Nadszedł czas wnucząt piszących o swoich babkach. Opowieść o „mojej babce” Grażyny Plebanek nie idzie torem wyznaczonym dziś przez modny „zwrot ludowy”, ale sięga do polskich kompleksów, do „dyskursów zmilczanych”, do wyobrażeń „inności” i „obcości” kulturowej. Bohaterka powieści, tytułowa Pola, uosabiała w najbliższym jej środowisku kulturową „obcość”, niejako skazana była na „inność”, nie tylko za sprawą niejasności związanych z urodzeniem. To przecież ona w najgorszy czas udzieliła schronienia Żydom i za to została rozstrzelana przez Niemców. Plebanek pokazuje kulturową, mitotwórczą siłę „nieprawych” życiorysów, z dociekliwością rozszyfrowuje treść tak zwanych szeptanych wiadomości, zasłyszanych w dzieciństwie nowin, sekretnych słów, „ściszonych głosów”. Do tych „języków”, być może charakterystycznych dla polskiej mentalności, literatura rzadko się odwoływała, szczególnie ta zdominowana przez martyrologiczne narracje. Powieść Plebanek to proza wysokiej próby, a przy tym wręcz sensualistycznie odczytywana „mapa” tego skrawka polskiej prowincji, którego ośrodkiem centralnym było wielokulturowe miasto Kock. PROF. ROCH SULIMA, historyk i antropolog kultury